کشف اشعه ایکس یکی از مهم ترین دستاورد های پزشکی بوده که منجر به تشخیص بسیاری از بیماری های بشر گردیده است .با وجود فواید اشعه ، باید نسبت به خطرات اشعه نیز آگاه بود و از قرارگیری بیش از حد در برابر این پرتو و عوارض اشعه ایکس خودداری نمود.
میزان تشعشع حاصل از مواد رادیواکتیو حاصل از فرایندهای صنعتی و اکسپوزهای حاصل از اشعه ایکس نیمی از کل تشعشع جذب شده توسط انسان را شامل می شود. تشعشع بیش از حد مجاز می تواند سلول ها را نابود ساخته و در ساختار DNA انسان تغییرات ایجاد کند.
قرارگیری مداوم در برابر اشعه ایکس ، جذب دوزهای بالاتر مانند CT و روشهای مداخله ای در بعضی موارد منجر به اثرات بیولوژیکی بر روی بدن می شود. دوز جذب شده بالاتر به معنی خطر بالاتر است . رابطه این اثرات تقریباً خطی است.
عوارض جانبی شامل قرمزی پوست ، نازایی ، آب مروارید و ریزش مو است. بیمارانی که تحت عمل مداخله ای قرار می گیرند و نیاز به فلوروسکوپی دارند که یک ساعت یا بیشتر طول بکشد ، در موارد بسیار نادر می توانند آسیب های پوستی ناشی از پرتودرمانی (اریتم) را تجربه کنند.
از عوارض احتمالی اشعه ایکس که به اثرات تاخیری نیز معروف هستند می توان به اثرات ژنتیکی و سرطان اشاره نمود که ممکن است سال ها پس از دریافت اشعه در بدن فرد بروز کند.
در فیلم زیر با عوارض اشعه ایکس بر سیستم دفاعی بدن آشنا خواهیم شد:
اثرات بیولوژیکی اشعه ایکس به عوامل زیر ارتباط دارد:
1- نوع اشعه دریافتی : اشعه ایکس دوار حاصل از سی تی اسکن که تصاویر سه بعدی از بدن بیمار گرفته نسبت به پرتو ایکس دستگاه های رادیولوژی که به صورت لحظه ای تصویر می گیرد دارای دوز بالاتر و خطر بیشتر می باشد.
2- مقدار اشعه دریافتی : مقدار اشعه دریافتی ارتباط مستقیمی با زمان پرتوگیری افراد دارد. این خطر با بزرگی دوز و با تعداد تکرار تصویربرداری افزایش می یابد. به طور مثال در تصویربرداری حاصل از فلوروسکوپی حداقل زمان قرار گرفتن فرد در برابر پرتو به مدت 20 دقیقه بوده که دوزی معادل 20 میلی سیورت را به شخص تحمیل می کند.
3- قسمتی از بدن که مورد تابش قرار می گیرد: با وجود اینکه شخص باید دارای پوشش حفاظتی کامل در برابر پرتو باشد ولی بیشترین اثرات اشعه ایکس بر روی غده تیروئید ، بیضه ها و تخمدان ها و همچنین عنبیه چشم به دلیل داشتن اثرات تکثیر شونده سلولی سریع می باشد.
4- سن افراد : کودکان نسبت به بزرگسالان و همچنین زنان نسبت به مردان ، اثرپذیری بیشتری نسبت به اشعه ایکس دارند
5- خصوصیات ژنتیکی افراد : افراد با سطح بالاتر ایمنی بدن دارای مصونیت بیشتری نسبت به عوارض پرتوگیری هستند.
با دانستن اثرات تشدید اشعه ایکس ، می توان حفاظت در برابر اشعه ایکس را برای دریافت حداقل دوز اشعه ممکن به انجام رساند.
مادران باردار باید کمتر در معرض پرتوگیری قرار گرفته ، در صورت احتمال بارداری در ماه های اول رشد جنین تکنسین رادیولوژیست را از این موضوع مطلع ساخته و از حفاظ های سربی استفاده نمایند. قرارگیری بیش از حد مجاز خانم های باردار در زیر اشعه سبب اختلال در رشد و عملکرد جنین و تولد کودکان کم وزن خواهد شد. در صورت ضروری بودن انجام رادیولوژی ، زنان باردار باید حتما از محافظ های اشعه ایکس نظیر روپوش سربی ، محافظ تیروئید سربی و محافظ گناد سربی استفاده نمایند.
خطر اشعه ایکس برای مادران باردار
اعضای مهم بدن کودکان از قبیل غده تیروئید و بیضه و تخمدان به دلیل داشتن سلول های تکثیر شونده فعال باید توسط شیلدهای سربی محافظت گردند تا از بروز آسیب های بیولوژیکی جلوگیری شود. برای کودکان نیز استفاده از روپوش سربی ، محافظ تیروئید سربی و محافظ گناد سربی در سایز متناسب با سن شان ضروری می باشد.
خطر اشعه ایکس برای کودکان
میزان دوز دریافتی با واحد میلی سیورت (msv) مورد ارزیابی قرار می گیرد. انجمن رادیولوژی آمریکا میزان دوز مجاز دریافتی در طول سال را حداکثر 100msv اعلام نموده است.
میزان دوز دریافتی هر یک از قسمت های بدن در فرایند رادیوگرافی در جدول زیر بیان شده است:
| رادیوگرافی دندان | 0.01 میلی سیورت |
| رادیوگرافی قفسه سینه | 0.1 میلی سیورت |
| سی تی اسکن قفسه سینه | 10 میلی سیورت |
| خطر ابتلا به سرطان | 100 میلی سیورت |
| مرگ | 10000 میلی سیورت |
